Czasy napoleońskie bardzo mocno odcisnęły swój ślad w historii Bolesławca. Cesarz Francuzów Napoleon gościł w mieście pięciokrotnie. Zatrzymywały się także tu najważniejsze osoby mające wpływ na przebieg wojny: główny dowódca armii rosyjskiej feldmarszałek Kutuzow, dowodzący pruską Armią Śląską generał Blücher, car rosyjski Aleksander I , król pruski Fryderyk Wilhelm III. Tu rozegrała się słynna historia z udziałem Rosalie von Bonin, która wzięła do niewoli francuskiego generała. Miasto było uczestnikiem toczących się działań wojennych, które znacząco wpłynęły na jego późniejszy kształt.

Napoleon w Bolesławcu

Napoleon Bonaparte po raz pierwszy pojawił się w Bolesławcu 16 lipca 1807 r. w drodze powrotnej do Francji po zawarciu pokoju w Tylży. Pomiędzy godziną 22.00, a 23.00 wjechał do Bolesławca w towarzystwie księcia Bergu oraz w asyście 13 powozów i 200 francuskich żołnierzy. Po zmianie koni cesarz odjechał w kierunku Drezna, a jego orszak pozostał w mieście na noc. Po raz drugi cesarz wraz ze świtą zawitał do miasta 29 maja 1812 r. o godzinie 17.00. Przygotowano dla niego uroczystą ceremonię powitalną z udziałem prezydenta rejencji legnickiej von Erdmannsdorfa, starosty powiatu bolesławiecko-lwóweckiego von Tempsky’ego oraz deputowanych władz prowincji i magistratu miasta. Po niedługim odpoczynku, przy biciu wszystkich dzwonów, cesarz odjechał w kierunku Chojnowa. Kolejny raz francuski wódz zatrzymał się w mieście 13 grudnia 1812 r., w czasie odwrotu wojsk francuskich spod Moskwy. Podróżując incognito jako książę Vicenzy, pod nazwiskiem Caulaincourt, zatrzymał się na posiłek w hotelu "Pod Czarnym Orłem". Czwarty pobyt Napoleona w mieście trwał dwa dni. Ścigając armię Blüchera podczas kampanii sasko-śląskiej w 1813 r. Napoleon dotarł do Bolesławca 25 maja o godzinie 16.00. Niezadowolony z powodu ucieczki burmistrza, kilku członków magistratu oraz wielu mieszkańców, wydał rozkaz zburzenia domu burmistrza, który uchylił dopiero po usilnych prośbach. Miasto było główną kwaterą wojsk francuskich, a Napoleon nocował w kamienicy Rynek nr 28 /obecnie księgarnia „Agora”/ . Zachowanie mieszkańców miało wpływ na postępowanie żołnierzy: rekwizycje objęły całe miasto, szczególnie przedmieścia i Królewski Sierociniec. Dyrektor Sierocińca i pastor parafii ewangelickiej udali się do cesarza z prośbą, by powstrzymał plądrowanie. Wojska opuściły Bolesławiec rankiem 27 maja. Po raz ostatni Napoleon przejeżdżał przez miasto 7 czerwca 1813 r., wracając do Görlitz. Zatrzymawszy się na nocleg, wysłał stąd kilka listów, m.in. do Mareta, księcia Bassano i marszałka Davouta.

Kamienica przy ul. Prusa 2 – dawny hotel „Pod Czarnym Orłem”

Pobyt cesarza w Bolesławcu 13.12.1812 r. należy do najczęściej i najszerzej opisywanych. Uciekając spod Moskwy podczas ostrej zimy, Napoleon zmuszony był podróżować saniami. Wpółzamarznięty nie tracił poczucia humoru, mimo niebezpieczeństwa aresztowania przez Prusaków. Przed Bolesławcem pękły sanie. Około 7.00 rano przy temperaturze -22,5°C cesarz wjechał do miasta i zatrzymał się w gospodzie „Pod Czarnym Orłem”, w pokoju na I piętrze. Poczęstowano go śniadaniem i kawą, podaną w niebieskiej filiżance, która potem trafiła do zbiorów bolesławieckiego Muzeum. Podczas odpoczynku Napoleon dyskutował z karczmarzem Zollerem, który nie wiedząc z kim rozmawia, odpowiadał szczerze na pytania, dotyczące sytuacji w kraju, podatków, administracji i wojny. Im bardziej odpowiedzi oberżysty były nieprzyjemne, tym więcej cesarz zadawał pytań, by w końcu z uśmiechem podsumować: „On ma rację, więcej rozumie niż wielu ważnych ludzi. Nie jest dworakiem”. Po krótkiej drzemce, około godz. 20.00 Napoleon wyruszył w dalszą drogę. Obecny budynek przy ul. Prusa 2 to powojenna rekonstrukcja barokowej kamienicy, zniszczonej podczas ostatniej wojny. Budynek, wzniesiony w 1714 r. posiadał skromny wystrój architektoniczny. W 1809 r. wykupił ją mistrz ślusarski i urządził tu elegancki hotel „Pod Czarnym Orłem”.

Rynek nr 28 - obecnie księgarnia „Agora”

W domu należącym do kupca Ernsta Jenke zatrzymywały się najwybitniejsze osobistości epoki napoleońskiej: generał Blücher /22.03.1813 r./, car Aleksander I /18.04.1813 r./ i sam Napoleon /25-26.05.1813r./

Rosalie von Bonin /1781-?/

Według legendy ta dzielna bolesławianka dokonała bohaterskiego czynu w czasie wojen napoleońskich. Mając zaledwie 26 lat, przyczyniła się do wzięcia w niewolę francuskiego generała le Brun. Zimą 1807 r. Rosalie von Bonin wyruszyła do księcia pszczyńskiego, by poinformować go o możliwości zdobycia francuskiej kasy wojskowej. Książę przydzielił jej 70 kawalerzystów pod dowództwem poruczników Schradera i Fischera. 10 lutego 1807 r., zanim przybyły francuskie oddziały, bolesławianka powróciła do Bolesławca i wraz z kilkoma kawalerzystami pojmała stacjonującego w mieście generała le Brun, przejmując znajdującą się przy nim kasę wojskową z 70 tysiącami talarów.

Ratusz, wschodnia elewacja ratusza - płaskorzeźba przedstawiająca pojmanie gen. le Brun przez Rosalię von BoninPłaskorzeźba, autorstwa znanej rzeźbiarki Jenny von Bary-Doussin przedstawia moment poddania się generała i oddania przez niego szabli odważnej kobiecie. Tablica została odsłonięta 16 czerwca 1913 r. Pod nią znajduje się fontanna, zwana źródłem pani Bonin, należąca do miejskiej sieci wodociągowej

Michaił I. Goleniszczew – Kutuzow /1745 – 1813/

Generał, potem feldmarszałek rosyjski, książę Smoleński, najsłynniejszy z rosyjskich dowódców epoki napoleońskiej. Sztuki strategii i dowodzenia uczył się od gen. Suworowa. Rozgłos przyniósł mu udział w zdobyciu tureckiej twierdzy Izmaił (1790). W 1805 roku dowodził I armią rosyjską, wysłaną do Bawarii na pomoc Austriakom w wojnie z Napoleonem, dowódca wojsk koalicji rosyjsko – prusko – austriackiej pod Austerlitz (1805), po klęsce usunięty ze stanowiska. W czasie wyprawy Napoleona na Moskwę w 1812 roku pod naciskiem opinii publicznej został mianowany głównodowodzącym, i stosując „taktykę odwrotu” nie dopuścił do rozgromienia armii rosyjskiej przez wojska francuskie. Stoczył krwawą bitwę pod Borodino, a podczas odwrotu Wielkiej Armii zadał jej klęskę pod Małojarosławcem i nad Berezyną (otrzymał wtedy tytuł feldmarszałka i księcia smoleńskiego). Wróg polskiej państwowości - brał udział w tłumieniu Konfederacji Barskiej i najprawdopodobniej w wojnie 1792 r. oraz pacyfikacji Insurekcji Kościuszkowskiej.

Muzeum Ceramiki, Dział Historii Miasta, przy ul. Kutuzowa 14

Obecny klasycystyczny budynek Muzeum w roku 1813, kiedy należał do handlarza solą majora Fryderyka von Mark, był miejscem pobytu feldmarszałka Kutuzowa. Do Bolesławca książę smoleński przybył konno 18.04. 1813 r. o godz. 16.30 w towarzystwie cara Aleksandra I i całego sztabu. Następnego dnia wszyscy wzięli udział w nabożeństwie prawosławnym odprawionym w szkole ewangelickiej, a po południu wyruszyli w dalszą drogę w kierunku Lubania. Po paru kilometrach Kutuzow musiał zawrócić z powodu wysokiej gorączki. W dniu 20.04. 1813 r. 72-letni Kutuzow złożony tyfusem leżał w łóżku, a 22.04. pisał do cara : „z dnia na dzień słabnę. W żaden sposób nie mogę jechać dalej, nawet w karecie.”Tego samego dnia chorego odwiedził król pruski Fryderyk Wilhelm III. Mieszkańcy miasta wyłożyli słomą ulicę przy domu von Marka, by wyciszyć odgłosy przejeżdżających powozów i koni. Ufundowali również nagrodę w wysokości 1 000 talarów za wyleczenie marszałka. Jednak mimo wyjątkowej opieki lekarskiej stan chorego pogarszał się - dnia 28.04. wieczorem o godz. 21.35 Kutuzow zmarł w pokoju na I piętrze. Jego zabalsamowane ciało zostało wystawione na widok publiczny, a 9 maja przewiezione uroczyście do Petersburga w cynowej trumnie, z sercem umieszczonym w srebrnej kapsule. Tablicę pamiątkową wmurowano w roku 1922, a po II wojnie światowej zorganizowano tu Muzeum Kutuzowa, administrowane przez Rosjan. Po opuszczeniu budynku przez Rosjan i po przeprowadzeniu remontu w 1995 roku, otwarto w nim Dział Historii Miasta Muzeum Ceramiki. W muzeum obok kroniki Holsteina gromadzone są materiały dotyczące historii miasta - ikonograficzne i kartograficzne, a także naczynia cynowe i szklane, monety, przedmioty codziennego użytku związane z miastem, bolesławieckie gazety i publikacje. Gromadzona jest też kolekcja rzeźb.

Pomnik Kutuzowa przy ul. Kubika

Dzieło wybitnych artystów epoki klasycyzmu K.F. Schinkla i G. Schadowa. Został wzniesiony w roku 1819 na polecenie króla Fryderyka Wilhelma III. Pierwotnie usytuowany w rynku, w roku 1893 przeniesiony na promenadę przy ul. Kubika. Wykonany z żeliwa, posiada imponujące rozmiary: 12,24 m wysokości i 30 t wagi. Interesująca jest również forma monumentu - obelisk, u którego podnóża umieszczono po dwie pary lwów, pierwotnie zwróconych w kierunku wschodnim i zachodnim. Na bokach obelisku umieszczono tekst w języku niemieckim i rosyjskim „Jemu poświęcam ten prosty pomnik. Fryderyk Wilhelm III. Dotąd prowadził książę Kutuzow Smoleński swoje rosyjskie oddziały, które odnosiły zwycięstwa dopóki śmierć nie przerwała jego sławnego życia. On był wyzwolicielem swojej ojczyzny. On był tym, którego droga prowadziła do oswobodzenia ludzi. Niech będzie błogosławiona święta pamięć bohatera” oraz spis medali i odznaczeń. Prostota użytych form, zaczerpniętych ze sztuki egipskiej i wybór powszechnie rozumianych figur alegorycznych ułatwia odczytanie znaczenia symbolicznego pomnika, podkreślającej ponadczasową, nieprzemijającą pamięć o odwadze Kutuzowa.

Dawny Królewski Sierociniec – zespół budynków przy ul. Bankowej

Królewski Sierociniec założony w 1754 roku przez Gottfrieda Zahna był znanym i cenionym na całym Śląsku ośrodkiem oświatowym i wychowawczym. Od 1767 r. posiadał drukarnię, w której od 1774 r. wydawano pierwsze bolesławieckie czasopismo „Miesięcznik Bolesławiecki dla Pożytku i Przyjemności”. Obecny kompleks składa się z kilku budynków wzniesionych w II połowie XVIII i na początku XIX wieku. Do kompleksu należał też obecny gmach Zespołu Szkół Ogólnokształcących i Zespołu Szkół Medycznych wzniesiony w latach 1914 – 1917 według projektu Clingesteina.

Pomnik Kutuzowa i cmentarz wojskowy przy ul. Zgorzeleckiej

Pomnik Kutuzowa został umieszczony w miejscu, dokąd dotarł Kutuzow w pogoni za Napoleonem i skąd musiał zawrócić z powodu choroby. Monument wykonany przez kamieniarza J.M. Böhma Młodszego został ufundowany przez córkę Kutuzowa i grafa von Sacken, a uroczyste poświęcenie miało miejsce 27.08.1814 roku. Pomnik – w formie złamanej kolumny symbolizującej przerwane nagle życie, zwieńczonej dębowym wieńcem, symbolem bohaterstwa - mieścił w cynowej trumience trzewia marszałka. Na cokole umieszczony został napis: „Książę Kutuzow Smoleński zasnął snem wiecznym 28.04.1813.” Po drugiej wojnie światowej wokół pomnika urządzono cmentarz żołnierzy 7 Korpusu Pancernego Gwardii i 31 Dywizji Piechoty 1 Frontu Ukraińskiego.