XIX i początek XX wieku zapisał się w historii miasta wieloma interesującymi realizacjami architektonicznymi. Powstałe wówczas budowle są przykładem współpracy pomiędzy instytucjami miejskimi i samymi mieszkańcami, którzy często pełnili rolę mecenasów. Spośród wielu działających na terenie Bolesławca architektów wyróżniały się dwie indywidualności: E. Gansel - twórca wiaduktu i wieży kościoła p.w. MB Nieustającej Pomocy oraz Friedrich Schiller – autor kompleksu Wojewódzkiego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych. Z kolei jednym z najpiękniejszych przykładów architektury wzorowanej na rozwiązaniach angielskich jest zabudowa ulicy Willowej i jej okolic, które powstały pod wpływem największego ówczesnego autorytetu w dziedzinie architektury – Hermanna Muthesiusa.

Engelhardt Gansel /1806 - 1876/

Młody Engelhardt po ukończeniu szkoły w Bolesławcu, terminował u tutejszego architekta Leitnera w latach 1822-1824. W czasie podróży po Austrii, Szwajcarii, Belgii poszerzał swoje doświadczenia budowlane. Kształcił się również w Hamburgu i Berlinie, a jako jeden z najlepszych studentów został wysłany na studia do Anglii. W roku 1830 Gansel rozpoczął działalność budowlaną w Bolesławcu. Pierwszym sukcesem było wygranie konkursu na projekt wieży dawnego kościoła ewangelickiego, dziś p.w. MB Nieustającej Pomocy. Drugą bardzo ważną realizacją E.Gansela było nadzorowanie budowy bolesławieckiego wiaduktu. Budynki mieszkalne jego projektu znajdują się na ulicy Komuny Paryskiej i Zgorzeleckiej. Do dziś nie zachował się budynek aresztu przy ul. Chopina i duży budynek mieszkalny zwany Haaseburg należący do C.Augusta Haase, wzniesiony w roku 1846 przy ul. Sierpnia 80. Ogółem wykaz jego prac obejmuje 11 kościołów, 10 zamków, a całkowita liczba realizacji przekracza 400. Gansel należał do najbogatszych mieszczan w Bolesławcu i odgrywał dużą rolę w życiu politycznym swojego miasta – był rajcą, posłem do Provinziallandtagu Bolesławca i Żagania, przewodniczącym rady miejskiej, żeby wymienić tylko najważniejsze jego funkcje. Zajmował się też alchemią i był współzałożycielem bolesławieckiej loży masońskiej „Pod Złotym Łańcuchem”.

Wiadukt

Wiadukt kolejowy rozpięty nad doliną rzeki Bóbr, od momentu powstania zaliczany do największych atrakcji miasta. Prace pod kierunkiem E. Gansela prowadzono w latach 1844-46. Wiadukt należy do potężnych budowli: wysokość-26 m, długość 490 m, szerokość 8 m. Z 35 łuków 7 najszerszych rozpościera się nad rzeką – każdy z nich ma 15m, 20 środkowych łuków osiąga szerokość 11,3 m, a 8 łuków skrajnych 5,65 m szerokości. Filary osiągają równie ogromne wymiary – osiem głównych, zwanych wieżami ma po 3,75 m grubości, mniejsze od 3,15 do 2,5 m. Do jego budowy użyto łącznie 33 400 metrów sześciennych materiału. Przy wznoszeniu wiaduktu zatrudniono ponad 600 robotników, którzy przez pewien czas pracowali również w nocy. Zużyto 14 500 t wapna, 400 t cementu. Sama budowa rusztowania, przy której pracowało 100 ludzi i na którą zużytkowano 12 tys. pni drzew o długości 15-25 m pochłonęła 60 tyś. talarów. Koszty całości osiągnęły zawrotną wysokość 400 tyś. talarów. Budowla została wysoko oceniona i w 1847 r. rząd pruski odznaczył architekta orderem Czerwonego Orła. Dziś wiadukt widziany jest nie tylko jako wysokiej klasy zabytek techniki, ale też jako cenny obiekt artystyczny. W całości widoczna jest inspiracja rzymskimi akweduktami, ale zespół dekoracyjnych form nawiązuje do ulubionej przez Gansela architektury gotyckiej.

Dom przy ul. Zgorzeleckiej nr 19

W latach trzydziestych bądź czterdziestych XIX wieku Engelhardt Gansel wzniósł dla siebie dom przy ul. Zgorzeleckiej 19 w tzw. włoskim stylu willowym, charakterystycznym dla architektury berlińskiej. Do drugiej wojny światowej była to siedziba kolejnych budowniczych i architektów z rodu Ganselów . W piwnicy budynku urządzono laboratorium alchemiczne, co związane było z przynależnością Gansela do bolesławieckiej loży masońskiej „Pod Złotym Łańcuchem”, której był współzałożycielem /1849 r./. W późniejszym czasie w miejscu tym synowie Gansela stworzyli „salę muzealną w miniaturze” i małą kawiarenkę. W zbiorach Ganselów znajdowały się m.in. dwie cenne rzeźby Webera, ciekawe detale architektoniczne, płaskorzeźby, kolekcja monet /ta ostatnia została ukryta podczas II wojnie światowej i przypadkowo została odnaleziona podczas remontu w 1987 roku/.

Kościół p.w. MB Nieustającej Pomocy

Kościół, do czasów ostatniej wojny będący świątynią protestancką, wzniesiony został w miejscu, gdzie wcześniej stał zamek - siedziba namiestnika panującego władcy. Na początku XVII wieku zamek został wykupiony przez miasto i przez pewien czas pełnił funkcję domu modlitw protestantów. Po wielkim pożarze i zniszczeniu przez wojska szwedzkie w roku 1642 przez ponad sto lat pozostawał ruiną. Po przekazaniu terenu dawnego zamku gminie protestanckiej, wzniesiono tu w latach 1752-56 świątynię na planie prostokąta, o jednoprzestrzennym wnętrzu z emporami i bardzo skromny wystroju. Na początku lat trzydziestych XIX wieku postanowiono do kościoła dobudować wieżę. W ciągu dwóch lat /1834-35/ wzniesiono neogotycką wieżę według projektu E. Gansela. Była to pierwsza realizacja młodego bolesławieckiego architekta i przyniosła mu sławę i uznanie. Wieża kościoła spodobała się nie tylko mieszkańcom miasta, ale i władzom pruskim, które wpisały ją na listę najlepszych budowli w całym państwie.

Budynek przy ul. Komuny Paryskiej nr 6 - obecny Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych (21)

Dwa, wzniesione w stylu neogotyckim budynki, wybudowane przez E. Gansela w 1844 roku zostały wykupione przez miasto 5 lat później i przeznaczone na siedzibę sądu powiatowego. W 1931 r., po przejęciu przez sąd gmachu przy ul. Sądowej, rozpoczęto trwające dwa lata prace dostosowujące budynek do potrzeb szkoły zawodowej, przeniesionej tu z budynku pozostałego po klasztorze dominikanów.

Dom przy ul. Komuny Paryskiej nr 14 (22)

Na neogotyckim budynku, zachowanym w pierwotnym stanie, widnieje do dziś czytelny napis: „ 1849, Erbaut von Mauermeister E. Gansel” /wybudowany przez mistrza murarskiego E.Gansela w roku 1849/.

Hermann Muthesius /1861-1927/

Znany architekt, jeden z twórców modernizmu, należał w owym czasie do najpoważniejszych autorytetów w dziedzinie architektury. Po powrocie z Anglii w 1904 r opublikował trzytomowe dzieło o domu angielskim. Praca ta wywołała prawdziwy przewrót w architekturze niemieckiej: zerwanie z tradycją historyzmu i uformowanie się ruchu modernistycznego. Zalecała ona architektom rezygnację z repertuaru historycznych form, w oparciu o wzory angielskie propagowała swobodny plan, dążenie do maksymalnej funkcjonalności w rozplanowaniu wnętrz w celu podniesienia komfortu i wygody. Ważnym czynnikiem było też powiązanie wnętrza domu z otaczającym go ogrodem na zasadzie wzajemnego przenikania. Dom miał być przede wszystkim przytulnym i bezpiecznym schronieniem, funkcje reprezentacyjne miały znaczenie drugoplanowe.

Ul. Willowa, Leśna, Obrońców Westerplatte – realizacja idei H. Muthesiusa

Zabudowa ulic Willowej, Leśnej i Obrońców Westerplatte była pierwszym etapem realizacji zakrojonego na szeroką skalę konkursu na rozbudowę urbanistyczną południowej części miasta z 1910 r. Wzniesione tu malownicze i komfortowe wille nawiązywały do angielskich rozwiązań, propagowanych przez jednego z członków jury bolesławieckiego konkursu, Muthesiusa. Bolesławieckie wille odzwierciedlały propagowane przez niego idee. W większości były to malownicze budynki, o zróżnicowanej bryle architektonicznej, urozmaiconej poprzez zastosowanie licznych wykuszy, okien dachowych, loggii, galerii, balkonów. Dachy najczęściej były wielospadowe bądź naczółkowe, o dużych połaciach, często przełamane. Szczyty oblicowane zostały fachwerkiem, czasami był to odeskowany mur. Elewacje na ogół pozbawione dekoracji historycznych, wzbogacane były przez liczne okna szczeblinowe i okiennice o różnorodnych formach.

Dawna loża masońska – obecnie Przedszkole nr 2 przy ul. M. Brody 17 (24)

Jednym z najznaczniejszych budynków wzniesionych w II poł. XIX wieku na terenie południowej, dzielnicy miasta, był gmach loży masońskiej. Bolesławiecka loża masońska "Pod Złotym Łańcuchem" została założona w roku 1849 przez 15 członków, którzy wywodzili się z elit gospodarczych i kulturalnych miasta. W kolejnych latach liczba masonów rosła, co spowodowało konieczność wzniesienia nowej, reprezentacyjnej siedziby. Imponujący gmach przy ul. M. Brody, zaprojektowany przez E. Hotopa, wybudował C. Till w 1885 roku. Loża jest wspaniałym przykładem budowli w stylu północnego renesansu, z kontrastowo zestawionymi płaszczyznami elewacji z czerwonej cegły i bogatego detalu architektonicznego wykonanego z jasnego kamienia. Pierwotnie budynek loży zwieńczony był balustradą i nakryty płaskim dachem. Obecny stromy dach powstał w wyniku przebudowy najprawdopodobniej w latach trzydziestych XX wieku. W marcu 1933 r. działalność lóż masońskich uznano na terenie Niemiec za nielegalną. Po likwidacji loży bolesławieckiej w gmachu urządzono siedzibę młodzieżowej organizacji nazistowskiej.

Willa przy ul. Grunwaldzkiej nr 5 - obecnie budynek Młodzieżowego Domu Kultury

Willa wzniesiona dla redaktora naczelnego Müllera, założyciela cenionego pisma fachowego „Gazety Farmaceutycznej” /„Pharmazeutische Zeitung”/, ukazującego się od 1854 roku. Willa otrzymała bogate renesansowo-klasycystyczne formy, a zachowany drzewostan w ogrodzie wokół budynku należy do najciekawszych w Bolesławcu

Dawne Gimnazjum - obecnie Sąd Rejonowy przy ul. Sądowej

Jedna z najciekawszych neogotyckich budowli w Bolesławcu została wzniesiona wg projektu zgorzeleckiego architekta Oppermanna w latach 1861-64. Gmach z czwartą pod względem wysokości wieżą w mieście, stanowi jedną z dominant w panoramie Bolesławca. Trójkondygnacyjny, 11-osiowy budynek na planie zbliżonym do prostokąta wzbogacają dwa boczne ryzality zwieńczone krenelażem oraz usytuowana na osi symetrii wieża ozdobiona galeriami, krenelażem i zegarem. Zadbano o to, by wszystkie klasy były przestronne, jasne, a także odpowiednio wyposażone. Przewidziano pomieszczenia na laboratorium fizyczne, zbiory biblioteczne, kolekcję eksponatów z zakresu historii naturalnej i obserwatorium. Główną ozdobą budynku, a także atrakcją w skali miasta była i jest do dzisiaj piękna aula. Wysoka na dwie kondygnacje zajmowała zachodnie skrzydło budynku. Wnętrze auli było bogato dekorowane popiersiami wybitnych postaci kultury i nauki starożytnej i niemieckiej. W tym swoistym panteonie znaleźli miejsce:po stronie zachodniej po stronie wschodniejPtolemeusz - Kopernik Sokrates - Schiller Sofokles - KantHomer - Goethe Witruwiusz - Winckelmann /popiersie nie zachowane/

Teatr przy ul. Teatralnej (27)

Budynek, wzniesiony w latach 1822-23 z przeznaczeniem na arsenał miejski, na siedzibę teatru został przebudowany w 1857 r. przez R. Schillera. Bolesławianie skarżyli się jednak na warunki w nim panujące, przede wszystkim na zimno. W sezonie zimowym konieczne było wręcz noszenie ze sobą na spektakle termoforów. W wyniku kolejnej przebudowy, zrealizowanej w latach 1885-86 pod kierunkiem W. Döricha i nadzorem R. Schillera, budowla uzyskała neorenesansowe formy z motywami powtarzających się półkoliście zamkniętych okien i pilastrów oraz frontonu z akroterionami, wieńczącego fasadę. W 1913 r. poszerzono część sceniczną wraz z miejscem dla orkiestry wg projektu Ernsta Balzera. Do ostatniej wojny budynek był siedzibą zespołu teatralnego.

Dawna kamienica Fernbachów przy ul. Mickiewicza 6a (28)

Kamienica należała do rodziny Fernbachów, słynnego rodu wydawców i drukarzy. Działalność rozpoczął senior rodu Louis Fernbach w roku 1864. Wydawany przez niego „Dziennik Bolesławiecki” ze względu na szatę edytorską oraz bezstronność i niezależność polityczną z powodzeniem konkurował z każdym większym miejscowym dziennikiem. Siedziba rodziny i zakładu mieściła się w budynku przy Mickiewicza, wzniesionym w 1883 roku. Dwukondygnacyjna bryła budynku o wyważonej i harmonijnej kompozycji, przyciągała uwagę współczesnych zespołem form renesansowo-klasycystycznych, a zwłaszcza wspaniałą halą kolumnową.

Richard Gustav Schiller /1823- 1903/

Jeden z uczniów wielkiego architekta Karla Fridricha Schinkla, wykształcony w słynnej berlińskiej Akademii Budowlanej. W 1857 r. przybył do Bolesławca, gdzie prowadził nadzór nad licznymi inwestycjami budowlanymi. Wg jego projektu zrealizowany został kompleks Szpitala dla Psychicznie i Nerwowo Chorych i przebudowany gmach teatru miejskiego. Od 1870 roku pełnił funkcję architekta powiatowego, a od 1880 roku Królewskiego Powiatowego Inspektora Budowlanego. Rok później Schiller otrzymał tytuł Królewskiego Radcy Budowlanego. W 1870 r. wykonał dla posiadacza ziemskiego E. Krischke projekt willi przy ul. Komuny Paryskiej nr 37. Budynek ten zapoczątkował rozwój południowej reprezentacyjnej dzielnicy willowej, zwanej West-endem, obejmującej teren ulic: Komuny Paryskiej, Wybickiego, Miarki, Brody, Opitza, Drzymały. W kolejnych latach Schiller wykonywał projekty także dla innych budowli w tej dzielnicy (m. in. przy ul. Komuny Paryskiej 36). Realizował także prace Złotoryi i Nowogrodźcu.

Szpital dla Obłąkanych Prowincji Śląskiej /dziś Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych/ (29)

Wzniesiony w latach 1857-63 w stylu neogotyckim według projektu R. Schillera. Wielkość kompleksu, nowoczesność zastosowanych rozwiązań technicznych, rozległe założenie parkowo-ogrodowe pozwalały zaliczyć bolesławiecki szpital do rozwiązań na prawdziwie europejskim poziomie. Po modernizacji i rozbudowie w latach 1909-13, liczba pacjentów wzrosła trzykrotnie /do 1150 osób/, a obok nowych budynków szpitalnych wzniesiono kościół, dwie oranżerie, kostnicę i prosektorium oraz liczne budynki gospodarcze. Do kompleksu należał obok parku i ogrodu położony nieopodal las, w którym znajdował się niewielki cmentarz szpitalny.