W obrazie dzisiejszego miasta dominują budowle związane z działalnością średniowiecznych budowniczych – ratusz, kościół p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja, mury obronne. Były one dziełami grup murarzy i kamieniarzy przemierzających Śląsk. Niezwykłym rozwiązaniem technicznym w skali europejskiej, który powstał w tym czasie, był bolesławiecki akwedukt dostarczający miastu wodę i odprowadzający nieczystości do rzeki Bóbr. Zasilany był przez Źródło- Queckbrunnen, którego woda miała posiadać cudowne właściwości. Z początkami miasta łączona jest też działalność kopaczy złota. Górnictwo złota miało przynosić tak duże dochody, że spowodowało założenie przez księcia Bolesława Wysokiego w 1190 r. osady Bolesławia. Osada, będąca początkiem późniejszego organizmu miejskiego, rozwinąć się miała w miejscu, gdzie uprzednio znajdowały się legendarne Trzy Karczmy, dające nocleg przeprawiającym się przez Bóbr podróżnym.

Wendel Rosskopf /ok.1480 – 1549/

Jeden z najznakomitszych architektów śląskich I połowy XVI wieku, łączący w swych pracach elementy późnogotyckie i renesansowe. Doświadczenie zdobywał w królewskiej strzesze praskiej pod okiem Benedykta Rieda. Pierwsze prace mistrza powstały na południu Czech. Od 1518 roku Rosskopf działał bardzo aktywnie na terenie Górnych Łużyc i Śląska – m.in. przekształcał dla księcia legnicko-brzeskiego Fryderyka II zamki w Grodźcu, Legnicy i Brzegu, kierował renesansową przebudową dużego zespołu świeckich budowli w Görlitz oraz rozbudowywał ratusze w Bolesławcu i Lwówku,gdzie powstały sale ze wspaniałymi sklepieniami krzywoliniowymi.

Ratusz – Rynek 41

Prawdopodobnie pierwszy, drewniany budynek ratusza wzniesiono w II ćwierci XIV wieku. Zniszczony przez husytów, zastąpiony został nowym murowanym budynkiem w 1432 roku. Najstarsza część dzisiejszego ratusza to trakt północny z wieżą datowany na koniec XV w. i wiązany ze strzechą sasko-łużycką, na co wskazują detale okien i portalu. Poważna rozbudowa została dokonana przez Wendela Rosskopfa w latach 1525-1535, kiedy dobudowano południowy trakt wraz z reprezentacyjną salą Rajców (obecnie Sala Ślubów). W latach 1776-81 miała miejsce barokowa przebudowa budynku, a pod koniec XIX w. „oczyszczono” jego bryłę, wyburzając otaczające go kramy i stragany oraz wmurowując w jego elewacje renesansowe portale pochodzące z kamienic przyrynkowych.

Sala Ślubów - niewielka sala, autorstwa Wendela Rosskopfa, o wymiarach zaledwie 10,5x7 m., posiada wspaniałe sklepienie krzywoliowe - łagodnie biegnące linie żeber tworzą sześcioramienne gwiazdy nadając całości wrażenie delikatnego, niespokojnego ruchu. To dekoracyjne rozwiązanie przejął Rosskopf od swego mistrza słynnego Benedikta Rieda, który podobne rozwiązanie zastosował w królewskiej sali Władysławowskiej na Hradczanach w Pradze.

Loch głodowy - loch znajdujący się pod wieżą ratuszową, przez długie lata pozostawał w zapomnieniu, aż do odkrycia go w 1921 roku. Loch pełnił rolę więzienia, na co wskazuje napis, umieszczony w północnym trakcie ratusza: Jus cole; perniciosa viris iniuria res est – przestrzegaj prawa, niesprawiedliwość jest rzeczą zgubną. To w tym lochu, na początku XVI w., więziono kilkukrotnego burmistrza Anshelmusa Scholza, który po złożeniu urzędu odważył się wystąpić przeciwko magistratowi. Była to wówczas bardzo głośna sprawa, gdyż przedstawiciele władz miejskich, osadzając Scholza w więzieniu, zlekceważyli nawet królewski glejt, nie stawili się również na procesie, który krewki burmistrz im później wytoczył. Konflikt zamienił się w „prywatną wojnę” prowadzoną przez synów Scholza przeciwko magistratowi, która przyniosła miastu wiele poważnych szkód.

Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja

Pierwotna budowla z XIII wieku została zniszczona w czasie najazdów husytów w 1429 roku. Odbudowę świątyni podjęto ok. 1442 roku i przerwano. Dzisiejszy kształt kościół otrzymał w latach 1482-92. Gotycka trójnawowa pseudobazylika została wzniesiona przez strzechę sasko-łużycką. . Na przełomie XV i XVI w. budowla wzbogacona została od strony południowej i zachodniej o bogato zdobione późnogotyckie portale, a na początku XVI do południowej nawy bocznej dobudowano szereg kaplic. Sklepienie podchórza w południowej nawie kościoła z krzyżującymi się uciętymi żebrami, powtarzającym się motywem czteroramiennej gwiazdy i z kartuszem z datą 1521 wiązane jest z warsztatem Rosskopfa.

Kamień upamiętniający założenie sieci kanalizacyjnej, skwer przy ul. Bankowej

W 1531 roku rozpoczęto budowę akweduktu, który poprowadzony był podziemnymi murowanymi tunelami. Bolesławiecki system był prawdopodobnie drugim tego typu rozwiązaniem w średniowiecznej Europie, po wynalazku mnichów mediolańskich z XII wieku. Dzięki różnicy poziomów –zasilające miasto w wodę Źródło-Queckbrunnen położone było na wys. 205 m., a rzeka Bóbr na wys.170 m. – możliwe było doprowadzanie wody do domów i odprowadzanie nieczystości do fos, a stamtąd na tereny położone nad rzeką Bóbr. Nazwa Źródła – Queckbrunnen, była interpretowana przez jednych jako „Żywe Źródło” bądź też jako „Źródło Bydlęce” - wodopój. Położone było o dwa strzały z łuku /240 m/ na wschód od miasta. Czworokątne, początkowo otoczone drewnianymi „belkami”, dopiero w roku 1559 obmurowane zostało kamiennymi ciosami. Źródło posiadało wymiary 13,80 m długości, 8,40 m szerokości, a wysokość lustra wody wynosiła 0,30m. Według legendy ze źródła wypływały trzy strumienie: dla spragnionych zwierząt, dla ludzi pragnących sprawiedliwości i wierności małżeńskiej oraz trzecie, które miało zapewnić żywot wieczny. Do Źródła, zwłaszcza w czasach średniowiecza, zmierzały liczne pielgrzymki. Pili z niego król czeski Ferdynand /27.05.1538r./ i król Szwecji Karol XII /14.09.1707r/. Źródło opisywane było przez wielu poetów, szczególnie w okresie renesansu. Bolesławianie uważali również, że niezwykły smak i moc ich szeroko znanego piwa są wynikiem tajemniczych właściwości źródlanej wody.

Mury obronne

Po raz pierwszy pisemna informacja o istnieniu murów obronnych pojawiła się w roku 1316, choć prawdopodobnie istniały one już wcześniej. Obecny, zachowany częściowo kształt fortyfikacje miejskie otrzymały w latach 1479–80. Był to podwójny pierścień murów z basztami na planie prostokątnym i półcylindrycznym oraz system fos i stawów. Miasto posiadało trzy bramy: Górną (wschodnią), Dolną (zachodnią) i Mikołajską (południową). W czasach wojen napoleońskich mury zostały w znacznym stopniu zniszczone, a w roku 1841 podjęto decyzję o przekształceniu terenów pofortecznych na promenadę – malowniczą aleję spacerową.

Przedmieście Mikołajskie – obecnie teren po obu stronach ulicy Komuny Paryskiej

Kopacze złota zamieszkiwali najstarsze przedmieście zwane Mikołajskim, gdzie zbudowali około roku 1202 kościół pod wezwaniem św. Mikołaja – patrona górników. Jak głosiła legenda gwarkowie przynosili codziennie kamienie do budowy murów miejskich. Bolesławieccy górnicy około roku 1224 mieli być zorganizowani w trzy cechy: Złotej Działki, św. Mikołaja i Srebrnego Okrucha. Wszyscy szukający złota musieli przestrzegać ustalonych praw. Prace górnicze można było rozpocząć dopiero po uzyskaniu pozwolenia mistrza wodnego. W przypadku znalezienia złota na działce należało oddać 1/4 właścicielowi i 1/4 swemu panu. Aby zapobiec popadaniu górników w długi wskutek picia w gospodach, karczmarze mieli zakaz sprzedaży gwarkom wina i piwa.

Las Miejski przy ul. Jeleniogórskiej - pozostałości wyrobisk

Złoto wydobywano w położonym na południe od miasta Lesie Miejskim, co potwierdziły współczesne badania archeologiczne. Przez las, nazywany Zeche /Kopalnia/ płynął Złoty Strumień zasilający Złoty Staw. Na podstawie badań geologicznych stwierdzono, że piaski i żwiry złotonośne okolic Bolesławca-Lwówka –Złotoryi są ze sobą ściśle powiązane. Osady złotonośne związane z masywem karkonosko-izerskim, wymyte przez wody powierzchniowe, w formie mikroskopijnych blaszek i łuseczek zostały przetransportowane przez rzeki. Złoża wtórne tworzyły się przy ostrych zakrętach, w miejscu przewężeń koryta lub przed przeszkodami. W wyniku badań archeologicznych odnaleziono pozostałości wyrobisk i szybów. Złoto z piasku złotonośnego odzyskiwano poprzez płukanie w miskach lub w płuczkach. Na podstawie źródeł historycznych i badań można przyjąć, że czas rozkwitu górnictwa w rejonie bolesławieckim to okres od połowy XII wieku do poł. XIII, później nastąpiło zmniejszenie intensywności robót. Przyczyny zaniechania prac górniczych należy wiązać ze śmiercią wielu gwarków w bitwie z Tatrami pod Legnicą w 1241 roku oraz ze zmniejszeniem się opłacalności prowadzenia robót. Określenie ilości wydobywanego złota w rejonie Bolesławca jest bardzo trudne. Według Gansela przez Zeche przebiegała wtórna warstwa piasków złotonośnych o trzech różnych głębokościach i szerokości ok. 8 m, należąca do warstwy o długości ok. 56 km biegnącej również przez Lwówek. Zawartość złota miałaby wynosić od 25 do 100 g na tonę piasku. Inni badacze oceniali zawartość złota znacznie niżej od 2 do 14 g na tonę.

Las Miejski przy ul. Jeleniogórskiej – rekonstrukcja wejścia do sztolni

W 1905 roku wzniesiono rekonstrukcję wejścia do sztolni, nawiązującą do kronikarskich zapisków o górnictwie złota. XVI-wieczny kronikarz F. Holstein pisał, że widział ślady hałd, zaś 2 do 4 mil od miasta natrafił na same kopalnie. Inny dziejopis J.Bergemann na początku XIX wieku również natknął się na kopalnie i sam podejmował próby wydobycia cennego kruszcu.